चतुर्थमिती - The Fourth Dimension of Indian History

॥ हर हर महादेव ॥ जांभा खडकातल्या लेण्यांचं अस्सल सौंदर्य पाहायचं असेल तर गोव्यात खांडेपार नावाचं गाव गाठावं. गोव्यातल्या ५१ संरक्षित स्मारकांपैकी एक म्हणजे फोंडा येथील खांडेपार नदीजवळील खांडेपार लेणी ! स्थापत्य शास्त्रातल्या नेहमीच्या ठोकताळ्यांना बगल देत वेगळ्याच पद्धतीने बनवलेल्या लेण्या पाहायला मिळतात. सर्वसाधारण लेण्यांच्या आजूबाजूला आणि वरती खडक पाहायला मिळतो ज्यामध्ये लेण्या कोरलेल्या असतात. पण खांडेपारच्या लेण्यांमधे चक्क दगडात कोरलेलं शिखर दिसतं (चित्र क्र १ पहा). सध्या ही शिखरं अत्यंत जीर्ण अवस्थेत आहेत. ह्या लेण्या दगडात कोरलेल्या वाटत नाहीत. उलट दगड आणून मंदिर बांधाव अश्या पद्धतीने बांधल्या आहेत. पण नीट निरीक्षण केलं तर कोरीव काम की बांधकाम असा प्रश्न पडतो हे त्याचं सौंदर्य विशेष !   चित्र क्र १. खांडेपारची लेणी. चित्र क्र २. लेण्यांच्या आतली संरचना एकूण ४ लेण्यांचा समूह पाहायला मिळतो. त्यात तीन लेण्या एकमेकांना लागून आहेत. यातल्या प्रत्येक लेण्यांमध्ये २ खोल्या आहेत. जवळूनच खांडेपार नदी वाहते. सर्व लेण्या अगदी साध्या आहेत. जांभा खडकांचं सौंदर्यच त्या...

॥ श्री गणेशाय नमः ॥ अप म्हणजे पश्चिम आणि ज्या भूमीचा अंत पश्चिमेला होतो ती भूमी म्हणजे अपरांत म्हणजेच आजचं कोकण ! परशुरामाने स्वतःच्या सामर्थ्याने ढकलून तयार केलेली ही भूमी भौगोलिक दृष्ट्या ही भारताच्या इतर भागांपेक्षा वैशिष्ट्यपूर्ण आहे. त्यात सर्वात जास्त नजरेत भरणारा फरक आहे तो कोकणात सापडणार्‍या खडकाचा !कोकणात सापडणारा लालसर आणि ठिसूळ दगड हा जांबा खडक म्हणून ओळखला जातो. बेसॉल्ट खडकाशी तुलना केल्यास जांबा खडका लेणी खोदण्यासाठी किंवा मूर्ती घडवण्यासाठी फारसा उपयुक्त नाही. तरीपण गोव्यातल्या हरवाळे येथील लेणी लहानशी असली तरी खूप आकर्षक आहेत. चित्र क्र १ . हरवाळे येथील धबधबा कोणत्याही ठिकाणी लेणी घडवताना तिथे राहणाऱ्या लोकांना बारा महिने पाण्याची सोय व्हावी हे लक्षात घेऊनच लेणी घडवली जात. हरवाळे इथला धबधबा गोव्यामध्ये अतिशय प्रसिद्ध आहे. हरवाळे येथील लेणी ह्या धबधब्याच्या अगदी हाकेच्या अंतरावर आहेत. धबधब्यातून होणारा पाण्याचा विसर्ग हा लेण्यांसमोरूनच खळखळ करत वाहत जातो आणि लेण्यात बसलेल्यांना आत्म शांततेचा अनुभव देतो. चित्र क्र १ नीटपणे पाहिल्यास दगडाच्या प्रस्तराचा फरक कळून...

॥ श्री गणेशाय नमः ॥ छत्रपती शिवाजी महराजांची जन्मभूमी म्हणून नावलौकिकास आलेलं जुन्नर हे तेवढ्यापुरतं मर्यादित नाही. जुन्नरला सातवाहन काळापासूनचा इतिहास आहे जो इसवी सन पूर्व २५० म्हणजेच आज पासून सुमारे २२०० वर्ष मागे जातो. सातवाहनांच्या समकालीन क्षत्रप राज्यकर्त्यांची ही राजधानी होती. बावीसशे वर्षापूर्वी मोसमी वाऱ्यांचा शोध लागल्यावर भारतातून रोम , ग्रीस इ देशांशीपण व्यापार सुरु झाला. त्या काळी नाला सोपारा ( शूर्पारक ) , कल्याण ( कलिअणस ), भरूच ( भरुकच्छ ) , चौल इ. बंदरांमधून व्यापार चालत असे. या बंदरांमधून आणलेला माल नाणेघाटातून जुन्नर मार्गे पैठणला म्हणजेच सातवाहनांच्या राजधानीत पोहोचवला जाई.  डोंगर फोडून आणि दगडांत बांधलेला नाणेघाट हा सर्वात प्राचीन व्यापारी मार्ग आहे.  शिवनेरी , तुळजा आणि गणेश लेण्यांच्या डोंगरसमूहाच्या कुशीत वसलेलं जुन्नर ज्याच्या ताब्यात, व्यापारी मार्ग त्यांच्या ताब्यात हे सुस्पष्ट समीकरण होतं. त्यामुळे जुन्नर आणि नाणेघाटावर ताबा ठेवण्यासाठी क्षत्रप आणि सातवाहनांमध्ये नेहमी संघर्ष चालू असे. पण ह्या अश्या राजकीय परिस्थितीतही जुन्नर स्वतःची धार्मिक ओळख टिक...

 ॥ श्री गणेशाय नमः ॥ वसई विरार हा पूर्वीपासूनच  हरित पट्टा म्हणून ओळखला जातो . सोनचाफा , तगर आणि इतर फुलशेती, केळी आणि नारळीच्या बागा, आणि इतर भाजीपाला ह्या पट्टयात अगदी विपुल प्रमाणात पिकतो .  पूर्वेला जिवदानीचा आणि बारोंडा देवीचा डोंगर, पश्चिमेला पंचवीसेक किलोमीटरचा समुद्र किनारा, उत्तरेला वैतरणेची खाडी आणि दक्षिणेला उल्हासची (वसईची) खाडी अशा भौगोलिक रचनेत वसलेला हा प्रदेश ! समुद्र आणि खाड्यांमधलं खारट पाणी  सिंचनासाठी वापराला सोयीस्कर नव्हतं . पावसाचं पडलेलं पाणी समुद्र जवळ असल्यामुळे अगदी सहज समुद्रात वाहून जात असे . आणि म्हणूनच सिंचनासाठी बावखळांची निर्मिती झाली . बावखळ बाव म्हणजे विहीर आणि खळ म्हणजे खडडा ! म्हणजेच पाणी साठवण्यासाठी विहीरी सारखा गोल खोलाकार खड्डा म्हणजे बावखळ .पण मग त्याला विहीरच का नाही म्हणत हे समजण्यासाठी आपल्याला बावखळांची रचना नीट समजून घ्यावी लागेल .   चित्र क्र. १ . बावखळांची रचना आणि वैशिष्ट्ये . चित्र क्रमांक एक मध्ये दाखवल्याप्रमाणे तळाशी बेसॉल्ट खडक सापडतो .बेसॉल्ट खडक हा भुजलधारक आहे . भुसभुशीत कडा ह्या नैसर्गिक उतार...