मुख्य सामग्रीवर वगळा

जुन्नर - लेण्यांचं गाव ! भाग १

॥ श्री गणेशाय नमः ॥

छत्रपती शिवाजी महराजांची जन्मभूमी म्हणून नावलौकिकास आलेलं जुन्नर हे तेवढ्यापुरतं मर्यादित नाही. जुन्नरला सातवाहन काळापासूनचा इतिहास आहे जो इसवी सन पूर्व २५० म्हणजेच आज पासून सुमारे २२०० वर्ष मागे जातो. सातवाहनांच्या समकालीन क्षत्रप राज्यकर्त्यांची ही राजधानी होती. बावीसशे वर्षापूर्वी मोसमी वाऱ्यांचा शोध लागल्यावर भारतातून रोम , ग्रीस इ देशांशीपण व्यापार सुरु झाला. त्या काळी नाला सोपारा ( शूर्पारक ) , कल्याण ( कलिअणस ), भरूच ( भरुकच्छ ) , चौल इ. बंदरांमधून व्यापार चालत असे. या बंदरांमधून आणलेला माल नाणेघाटातून जुन्नर मार्गे पैठणला म्हणजेच सातवाहनांच्या राजधानीत पोहोचवला जाई.  डोंगर फोडून आणि दगडांत बांधलेला नाणेघाट हा सर्वात प्राचीन व्यापारी मार्ग आहे. 

शिवनेरी , तुळजा आणि गणेश लेण्यांच्या डोंगरसमूहाच्या कुशीत वसलेलं जुन्नर ज्याच्या ताब्यात, व्यापारी मार्ग त्यांच्या ताब्यात हे सुस्पष्ट समीकरण होतं. त्यामुळे जुन्नर आणि नाणेघाटावर ताबा ठेवण्यासाठी क्षत्रप आणि सातवाहनांमध्ये नेहमी संघर्ष चालू असे. पण ह्या अश्या राजकीय परिस्थितीतही जुन्नर स्वतःची धार्मिक ओळख टिकवून होतं ते म्हणजे शहरभर पसरलेल्या लेण्यांमधून !

सर्वसाधारणतः ही सर्व लेणी हिनयान पंथीयांची आहेत. गौतम बुद्धांनी केलेल्या उपदेशात मूर्ती पूजा वर्ज्य होती. कालांतराने मूर्ती पूजेचं महत्व पटल्याने मूर्ती पूजा मानणारे बौद्ध भिख्खू स्वतःला महायान म्हणवू लागले आणि मूर्ती पूजा न मानणारे हीनयान पंथात गणले जाऊ लागले. हिनयान लेणी ही अगदी साधी असतात. वर्षभर धर्मप्रचारासाठी फिरणाऱ्या भिख्खूंना पावसाच्या काळात राहाण्याची सोय म्हणून ह्या लेण्या खोदल्या गेल्या. हीनयान लेण्यांमध्ये नेहमी आढळणाऱ्या गोष्टी म्हणजे चैत्यगृह, विहार , पाण्याच्या टाक्या आणि स्तूप ! विहार म्हणजे भिख्खूंच्या राहण्याच्या खोल्या ! हिनयान पंथाने मूर्तिपूजा नाकारली होती तरी मन एकाग्र करण्यासाठी भौतिक वस्तूची गरज होती आणि म्हणून बुद्ध किंवा त्यांच्या समतुल्य व्यक्तीचे केस, उपरणं, अस्थी किंवा त्यांनी वापरलेल्या वस्तू जसं की वस्त्र ,वाडगा इ. ठेवून त्याभोवती दगडी स्मारक घडवलं जाई त्याला स्तूप म्हणत. त्याभोवती प्रदक्षिणा पथ आणी भिख्खूंच्या वावरण्याची सोय म्हणून भली मोठी खोली घडवली जाई त्याला चैत्यगृह म्हणतात. हिनयान लेण्यांचं मुख्य वैशिष्ट्य म्हणजे ह्यात बुद्धाची मूर्ती जरी आढळत नसली तरी इतर काही शिल्पं आढळतात जसं की दान देणारी माणसं, द्वारपाल , हत्ती , नाग इत्यादी प्राणी. लेण्या डोंगरमाथ्यावर कोरल्या जात नाहीत. त्यासाठी मुख्य कारण म्हणजे वारा पावसापसून वाचण्यासाठी त्या कोरल्या जात. दुसरं कारण वर राहणाऱ्यांना पायथ्याशी असलेल्या गावाशी संबंध ठेवावा लागे. तिसरं कारण डोंगर माथ्यावरून आलेलं पावसाचं पाणी हे टाक्यांमधे आपोआप साठवता येई. 

जुन्नर मध्ये १८० पेक्षा जास्त लेण्या आढळतात. एखाद दुसरं लेणं सहसा आढळत नाही. आजूबाजूची पाच पंधरा लेणी मिळून त्यांचा एक समूह असतो आणि त्या समूहाला विशिष्ट नावाने संबोधलं जातं. जुन्नर मध्ये लेण्यांचे मुख्य ४ समूह आहेत ते खालीलप्रमाणे :

१) शिवनेरी लेणी समूह
२) मानमोडा लेणी समूह 
३) गणेश लेणी समूह
४) तुळजा लेणी समूह 

१) शिवनेरी लेणी समूह

ह्या लेण्या शिवनेरी किल्याच्या अगदी खालोखाल वसलेल्या आहेत. गड चढून गेल्यावर शिवाई देवी मंदिराच्या उजवीकडे खाली पायऱ्या उतरून गेल्यावर दृष्टिस पडतात. बर्‍याचश्या लेणी , पाण्याच्या टाक्या , लहानसा स्तूप, सुंदर सुबक आणि आखीव रेखीव असे ब्राम्ही लिपीतले शिलालेख आणी समोर दिसणाऱ्या मीना नदीवर बांधलेल्या धरणाचं विहंगम दृश्य दिसतं .



 चित्र क्र . १ . शिवनेरी लेण्यांमधून दिसणारं जुन्नर शहर आणि उजवीकडे भिंतीवर कोरलेला शिलालेख .


चित्र क्र . २ शिवनेरी लेणी बाहेरील भाग


चित्र क्र . ३ . शिवनेरी लेण्यांमधील स्तूप


२) मनमोडा लेणी समूह

मनमोडा लेणी समूह हा अंबिका, भीमाशंकर, आणि भूतलिंग / भूतलेणी ह्या तीन उपसमूहांपासून बनलेला आहे. लेण्यांच्या पायथ्याशी असलेल्या मुख्य रस्त्याने वर आल्यानंतर अंबिका लेण्यांचे दर्शन होतं. अंबिका लेणी ही दोन मजली असून प्रशस्त आवारात सामावलेली आहेत. वरती चढून जाण्यासाठी जिने चैत्यगृह विहार आणि मधोमध स्तूपाची रचना आढळून येते .अंबिका लेण्यांच्या समोर प्रशस्त पटांगण आहे. अंबिका लेण्यांकडे पाहिल्यास उजवीकडे भूत लिंग आणि डावीकडे भीमाशंकरची लेणी आहेत. हे तिन्ही लेणी समूह जवळपास एकाच उंचीवर असून एकमेकांपासून थोडे दूर विखुरलेले आहेत. सदर लेण्यांमध्ये विहार, चैत्यगृह आणि पाण्याची टाकी आढळून येतात.


चित्र क्र . ४ . अंबिका लेणी समूहातील विहार .


 चित्र क्र . ५ . अंबिका लेण्यांमधील ब्राम्ही लिपीतला शिलालेख .

चित्र क्र. ६ . अंबिका लेण्यांसमोरील प्रशस्त अंगण

मनमोडा लेण्यांमधला दुसरा उपसमूह म्हणजे भूत लिंग किंवा भूत लेणी. यामध्ये चित्र क्रमांक सात मध्ये दाखवल्याप्रमाणे एक प्रशस्त चैत्यगृह दिसतं ज्यामध्ये आजही त्याकाळी बांधलेला स्तूप अगदी सुस्थितीत आढळतो. दरवाजावरील शिल्पकाम अगदी वाखण्याजोगे आहे. द्वारपाल, वेदिका पट्ट, दारावरची कमान , त्यात मधोमध देवीचं शिल्प, त्याच्या बाजूची हत्तीची शिल्प सहजपणे लक्ष वेधून घेतात. भूत लिंग लेण्यांचे हे प्रवेश द्वार अभ्यासकांचं लक्ष वेधून घेतं. या लेणी समूहातली बाकीची काही लेणी दगडाचा प्रस्तर खराब निघाल्यामुळे अर्धवट सोडून देण्यात आली.


चित्र क्र. ७ . भूतलिंग लेण्यांमधील चैत्यगृहाचे प्रवेशद्वार


चित्र क्र. ८ . भूतालिंग लेण्यांच्या प्रवेशद्वाराची कमान आणि त्यावरील गजशिल्पं .

अंबिका लेण्यांच्या डावीकडे गेलेल्या रस्ता भीमाशंकर लेण्यांना जाऊन पोहोचतो. भीमाशंकर लेणी स्थापत्यकलेत वैशिष्ट्यपूर्ण आहेत. इतर लेण्यांप्रमाणेच यातही सभामंडप चैत्यगृह विहार आणि पाण्याच्या टाक्या आढळतात. लेण्यांच्या आत मध्ये पुरेसा उजेड येण्यासाठी खोदलेली गवाक्ष म्हणजेच लहान झरोकेही दिसून येतात. या लेण्यांमध्ये काही शिलालेख झिजलेल्या अवस्थेत आढळतात. 


चित्र क्र. ९ . भीमाशंकर लेणी


चित्र क्र . १० . भीमाशंकर लेण्यांमधील पाण्याची टाकी

जुन्नर मध्ये लेण्यांवर आढळून येणाऱ्या शिलालेखांमध्ये मुख्यत्वे त्या काळाच्या लोकांची नावे तसेच ते करत असलेल्या व्यापारांची नावे आढळून येतात. लेखांची लिपी ब्राह्मी असून भाषा प्राकृत आहे. सर्वसाधारणतः धनिक व्यापारी किंवा तत्कालीन राज्यकर्त्यांनी दिलेल्या दानाचा उल्लेख हा शिलालेखांमध्ये असतो. सदर लेणी खोदण्यासाठी किंवा पाण्याची टाकी खोदण्यासाठी ज्या धनिकाने दान दिलं त्यांचा उल्लेख त्या त्या शिलालेखांमध्ये केला जातो. शिलालेख आढळण्याची सर्वात मुख्य जागा म्हणजे व्हरांडा आणि पाण्याच्या टाक्यांच्या वरची बाजू. जुन्नरच्या ह्या लेण्यांमध्ये एकूण सदतीस शिलालेख आढळून येतात. शिलालेख हे इतिहास जाणून घेण्याचं एक विश्वसनीय साधन आहे. त्यामुळेच त्यांची जपणूक करणे हे आपलं कर्तव्य आहे !

संदर्भ : Junnar Inscriptios, डॉ. शोभना गोखले.

गणेश लेणी आणि तुळजा लेण्यांबद्दल माहीतीसाठी दुसरा भाग येईल. त्यासाठी संपर्कात राहा. वेबसाईट वरील " Follow Us" बटनावर क्लिक करा. किंवा rahulabhyankar5@gmail.com वर ई-मेल करा .

                                                                                                                                       लोभ असावा !
राहुल अभ्यंकर, विरार . 


टिप्पण्या

Kalpit Raut म्हणाले…
छान माहिती👌🏻
Kalpit Raut म्हणाले…
छान महिती 👌🏻
Unknown म्हणाले…
माहितीपूर्ण लेख.खूप छान.
Unknown म्हणाले…
Very informative article.
अभ्यासपुर्ण विवेचन आणि लेखन एव्हढी सखोल माहीती प्रसारित केल्याबद्दल आपले मनपूर्वक आभार आणी खुप शुभेच्छा
Unknown म्हणाले…
Nice post... जुन्नर माझं गाव...pn नव्याने छान माहिती दिलीस.
Devshree म्हणाले…
उत्तम लेख आणि लेखनशैली
Devshree Ugvekar
Anuja म्हणाले…
Very nice and detailed information written..Keep it up..

या ब्लॉगवरील लोकप्रिय पोस्ट

शरभ - गडकिल्ल्यांच्या द्वार शिल्पांमधील एक पौराणीक प्राणी

शरभ - गडकिल्ल्यांच्या द्वार शिल्पांमधील एक पौराणीक प्राणी ॥ श्री गणेशाय नमः ॥ भारतीय संस्कृती साठी वैदिक आणि पौराणिक हे महत्त्वाचे कालखंड आहेत . या कालखंडामधले काही देव, दैवत, यक्ष, गंधर्व, अप्सरा,दहा दिशांचे दिक्पाल हे जरी कालबाह्य झाले असले तरी मुर्त्यांचा स्वरूपातून ते आजही नजरेस पडतात . यातल्या बऱ्याचशा मुर्त्या त्यांच्या शैलीवरून ओळखता येतात पण बऱ्याचश्या किल्ल्याच्या मुख्य दारावर आढळणारी शरभ ह्या प्राण्याची शिल्पं आजही सर्वसामान्यांना गोंधळात टाकतात .  चित्र क्रमांक १ . जलदुर्ग अर्नाळा येथील प्रवेशद्वारा वरील शरभ शिल्प . चित्र क्रमांक एक मध्ये दिसणारा हत्तीच्या वरचा वाघ की सिंह असा बुचकळ्यात टाकणारा प्राणी म्हणजेच शरभ होय ! शरीर यष्टी वाघ सिंहाशी जरी मिळतीजुळती असली तरी तोंड मात्र अगदी वेगळं आहे . सर्वात महत्वाचा पडणारा प्रश्न म्हणजे ह्या शरभांचं शिल्प गडांच्या दरवाजावर का असतं ? त्यासाठी थोडा पुराणांचा संदर्भ घेऊया . विष्णूनें नृसिंहरूप धारण करून हिरण्यकशिपूस मारले; पण खून चढल्यामुळे त्याची उग्रता कमी होईना; तेव्हां सर्व सृष्टि शंकरास शरण गेली; शंकराने दोन तोंडे...

रावणानुग्रह - शिवमूर्तये नम: !

हर हर महादेव  प्राचीन मंदिरांची विविध उप अंगे आहेत. त्यातलं सर्वात लक्षणीय अंग म्हणजे मंडोवर म्हणजेच मंदिराची बाह्य भिंत. ह्या बाह्य भिंतीवर मंदिराच्या आतल्या देवते सोबतच्या इतर उप देवता , त्या मुख्य देवतेचे अवतार कार्य , काही प्रसंगी रामायण, महाभारत इत्यादी पौराणिक कथांचे , युद्ध प्रसंगांचे शिल्प किंवा शिल्प पट आढळतात. सर्वात जास्त शंकर आणि विष्णूची देवळं आढळतात आणि जो देव मुख्य गाभाऱ्यात स्थापित असेल, त्याची शिल्पं जास्त आणि दुसऱ्याची काही मोजकी शिल्पं ह्या बाहय भिंतीवर आढळतात. त्यातली सर्वात आकर्षक आणि नित्य आढळणारी मूर्ती म्हणजे रावणानुग्रह ! आकर्षक ह्यासाठी की सदर मूर्तीमध्ये अनेक रसांचं वर्णन आहे जसं की वीर, करुणा,शृंगार, भय इत्यादी ! हे सर्व रस आणि कैलास पर्वत, शिवाचे गण, दास, दासी, नंदी इत्यादी दाखवताना मूर्तिकाराच्या कौशल्याचा कस लागतो. मंदिरात आढळणाऱ्या या बऱ्याच मूर्ती एकमेव शिल्प नसून अनेक शिल्पांचा शिल्पपट असतो. शिल्पपट समजण्याकरता त्याची मूळ कहाणी माहीत असावी लागते आणि त्या मूळ कहाणीचा आधार घेत संपूर्ण शिल्पाची कल्पना सहज करता येते. रावणानुग्रह या शिल्पाची कहाणी : - ए...

गणरायाचं खरं रूप: शास्त्र, संस्कृती आणि पर्यावरणपूरक मूर्ती !

 ||  श्री गणेशाय नम:  || " अरे राहुल ! गणपतीचे डोळे कधीही सरळ एका रेषेत आणि आडवे नसतात. गणपती हे गजवक्त्र म्हणजे हत्तीचे तोंड/मुख असलेली देवता आहे. आणि हत्तीचे डोळे तिरके असतात. तुम्ही मुंबईकरांनी स्वतःला वाट्टेल तसा गणपती घडवलात. त्याला उगाचच मानवी स्वरूप दिलंत. माणसासारखे सरळ आणि आडवे डोळे असल्यामुळे तो गणपती माणसासारखा दिसतो आणि त्यामुळे कदाचित तो तुम्हाला लोभस वाटतो. पण हि प्रथा बरी नव्हे. " इति नंदा आजोबा.  कैक वर्षांपूर्वी मी आमच्या मूळ गावी ( मिरज ) गेलो होतो. मी सुध्दा कैक वर्ष विरारच्या  गणपतीच्या कारखान्यात काम शिकत होतो. सहज म्हणून गावच्या कारखान्यात एक चक्कर मारली. सर्व गणपती थोडे वेगळे दिसले. आमच्या मुंबईत नाही असं बनत, तुमच्याकडचे साचे थोडे वेगळे आहेत. त्यावर नंदा आजोबांनी मला हे उत्तर दिलं. मुळातच तेव्हा माझी गणपती आणि मूर्ती शास्त्राबद्दलची जाण तशी बेताचीच असल्यामुळे तो विषय मग अलगद मागे पडला. पण कालांतराने मी ह्या मूर्तिशास्त्राचाअभ्यास सुरु केल्यावर मला आजोबा काय म्हणत होते ते स्पष्टपणे उलगडू लागले. अजून खोल खोल शोध घ्यायला सुरु केला तेव्ह...